فصل‌نامۀ علمی - پژوهشی غالب

نقش امام شیبانی در تدوین و توسعۀ حقوق بین‌الملل اسلامی

2025-05-05T04:16:30-07:00

غالبًا ادعا می‌شود نظام حقوقی اسلام‌ ازجمله توسعه‌یافته‌ترین نظام‌های حقوقی جامعۀ بشریت به‌شمار می‌رود. این نظام در ابعاد مختلف زنده‌گی بشر قواعد و مقرراتی را وضع کرده است، که حقوق بین‌الملل اسلامی یکی از این ابعاد بوده و به مرور زمان توسعه و تدوین یافته است. در این میان مسألۀ اساسی این است که فقیهان، به‌ویژه امام شیبانی چه‌قدر در تدوین و توسعۀ حقوق بین‌الملل اسلامی نقش داشته است؟ هرچند تحقیق و تدوین در زمینۀ حقوق بین‌الملل اسلامی با سایر بخش‌های فقه اسلامی تا حدود‌ زیادی متفاوت است، و این امر نیازمند بینش دوگانۀ ملّی- مذهبی و بین‌المللی- فرامذهبی می‌باشد، که هر فقیهی قادر به نگاشتن در این زمینه نخواهد بود، با‌توجه به این مطلب، این پرسش مطرح می‌شود که: امام محمد بن حسن شیبانی چه نقشی در زمینۀ تدوین و توسعۀ حقوق بین‌الملل اسلامی داشته است؟ روش بررسی این پژوهش، توصیفی- تحلیلی از گونۀ کیفی مبتنی بر داده‌های کتاب‌خانه‌یی بوده است، که پس از جمع‌آوری اطلاعات موضوع و مسأله مورد تجزیه‌وتحلیل قرارگرفته است. نتایج این تحقیق حاکی از آن است که امام محمد شیبانی نخستین‌کسی‌است که در زمینۀ حقوق بین‌المللی اسلامی کتاب‌های معیّن و مشخصی را با تقسیم‌بندی‌های منطقی و آراسته به رشتۀ تحریر درآورده و افتخار مؤسس حقوق بین‌الملل اسلامی را از آنِ خود نموده است.

پروژۀ اسلام‌هراسی و تأثیر آن بر حفظ هژمونی امریکا

2025-05-25T04:33:28-07:00

اسلام‌هراسی یکی از موضوعات مورد مناقشه و در عین حال با اهمیت در روابط بین‌الملل است. این موضوع در سال‌های پایانی جنگ سرد و آغاز هزارۀ سوم، بیش‌تر مورد‌توجه قرار گرفت. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، ایالات متحدۀ امریکا به قدرت هژمون تبدیل گردید و هم‌زمان اسلام‌هراسی در کشورهای غربی شدّت گرفت. بررسی ریشه‌ها، عوامل و پیامد‌های این موضوع، مستلزم انجام تحقیقات وسیع علمی بود و هدف تحقیق حاضر، روشن‌کردن زاویه‌های پنهان تعقیب این پروژه توسط امریکا در سطح بین‌الملل بوده است؛ بنابراین، پرسش پژوهش حاضر این بوده است که: چرا امریکا پروژۀ اسلام‌هراسی را در دنیا دنبال می‌کند و اسلام‌هراسی چه تأثیری بر حفظ هژمونی آن کشور خواهد داشت؟ این پژوهش با رویکرد توصیفی- تحلیلی و به‌صورت کتاب‌خانه‌یی انجام شد و یافته‌های تحقیق نشان می‌دهند که: پس از شکست کمونیزم، غرب با سیادت امریکا، برای بازتعریف هویت، حفظ انسجام درونی و استمرار جای‌گاه هژمونیک با خلای دشمن و دیگر‌گفت‌مانی مواجه گردید و برای پُر‌کردن این خلأ، اسلامِ سیاسی، به‌عنوان دشمن جدید تعریف گردیده، پروژۀ اسلام‌هراسی روی دست گرفته شد و تمام برنامه‌های راه‌بُردی و عملیاتی، به‌ویژه جنگ‌های امریکا در جغرافیای اسلام در این راستا تنظیم گردید و از این منظر قابل تحلیل است.

تأثیر هیدروپُلیتیک منطقه‌یی حکومت امارت اسلامی افغانستان بر هم‌گراییِ منابع آبی فرامرزی

2025-03-31T18:49:14-07:00

سیاست‌های آبی منطقه‌یی به‌عنوان یکی از مفاهیم کلیدی در مطالعات ژئوپلیتیک آب، بر نقش قدرت‌های دولتی در کنترول منابع آبی فرامرزی تأکید دارد. افغانستان، به‌عنوان کشوری با منابع آب سطحی قابل‌توجه، نقش راه‌بردی در معادلات آبی منطقه‌‌یی ایفا می‌کند. با روی‌کار آمدن حکومت امارت اسلامی، در سال ۲۰۲۱ م. سیاست‌های آبی این کشور در سطح داخلی و منطقه‌یی دست‌خوش تغییراتی شده است، که می‌تواند بر توازن قدرت هیدروپلیتیکی تأثیرگذار باشد. سؤال اصلی تحقیق این است که هیدروپلیتیک منطقه‌یی امارت اسلامی چه تأثیری بر هم‌گرایی منابع آبی فرامرزی داشته است؟ برای پاسخ به این پرسش، روش تحقیق تحلیلی- تبیینی به‌کار گرفته شده و برای جمع‌آوری اطلاعات و مواد خام، از ابزارهای کتاب‌خانه‌یی استفاده شده است. یافته‌ها نشان می‌دهند که حکومت کنونی افغانستان به دلیل برخورداری از استقلال سیاسی، حق حاکمیت آبی، موقعیت دست بالا در برابر کشورهای هم‌سایه و وابسته‌گی آن‌ها به آب‌های افغانستان، این کشور را در جایگاهی خاص قرار داده است؛ با‌این‌حال، زمینۀ هم‌گرایی منابع آبی هنوز وجود دارد؛ مشروط بر این‌که عدم امنیتی‌سازی آب، سیاست‌زدایی از مسأله آبی، طرح‌های بدیل کشاورزی سنّتی و استفاده از بندرهای تجاری هم‌سایه‌گان برای سیاست‌های امارت اسلامی مدنظر قرار گیرد.

کلینیک‌های دیپلُماسی: فرصت‌ها و چالش‌های آن در افغانستان

2025-06-24T21:22:45-07:00

کلینیک‌های دیپلُماسی با هدف ارتقای دانش و مهارت‌های عملی، بستری برای یادگیری، تبادل نظر و تجربه‌اندوزی در دیپلُماسی فراهم می‌کنند. این کلینیک‌ها با بهره‌گیری از اتصال بین علم و عمل، در راستای مأموریت پوهنتون‌های نسل سوم، محصلان را با چالش‌های دیپلُماسی آشنا کرده و برای ورود به بازارکار آماده می‌سازند. پرسش اصلیِ پژوهش این بوده است که: فرصت‌ها و چالش‌های فراروی کلینیک‌های دیپلُماسی در افغانستان شامل کدام موارد می‌‌باشند؟ این پژوهش تحلیلی از داده‌های کتاب‌خانه‌یی و ‌میدانی گردآوری شده است. جامعۀ آماری این تحقیق را نهادهای تحصیلات عالی، دیپلُماتیک و کنسولی در هرات تشکیل می‌دادند، که به تعداد ۳۰ نهاد را شامل می‌شد و از آن‌جمله به تعداد ۳۰۳ پرسش‌نامه توزیع و جمع‌آوری گردید؛ هم‌چنان با ۱۰ تن از اهل خبره، مصاحبۀ نیمه‌ساختاریافته، صورت گرفت و به‌صورت کیفی تحلیل شدند. یافته‌ها نشان می‌دهند که: کلینیک‌های دیپلُماسی با فرصت‌های آموزش عملی‌محور، ارائۀ مشوره‌دهی، انجام تحقیقات علمی و شبیه‌سازی در روابط بین‌الملل روبه‌رویند؛ در‌مقابل، چالش‌های‌ کم‌بود منابع مالی، اداری و انسانی و نبود حمایت پایدار، از موانع اصلی آن‌ها محسوب می‌شود.

نقد و ارزیابی مبانی فلسفی لیبرالیزم و مارکسیزم: مقایسه‌‌‌یی بین پارادایمیک

2025-07-23T04:06:16-07:00

لیبرالیزم و مارکسیزم دو پارادایم بزرگ و در‌واقع دو رقیب عمده در کل علوم اجتماعی و به تبع آن، روابط بین‌الملل هستند. هردو بر انسان‌شناسی خاصی استوار بوده و سمت‌گیری نظری و تعهد ایدئولوژیک ویژة خود را دارند. هدف مقالة کنونی کوششی بوده است در راستای مقایسه و نقد مبانی نظری این پارادایم‌ها در روابط بین‌الملل. پرسش اصلی این بوده است که چه تفاوت‌ها و شباهت‌هایی در مبانی فلسفی (هستی‌شناسی، معرفت‌شناسی و روش‌شناسی) مارکسیزم و لیبرالیزم وجود دارد؟ پس از تجزیه و تحلیل داده‌ها با روش تحلیل محتوای تفسیری، یافته‌ها نشان می‌دهند که مارکسیزم و لیبرالیزم در بُعد هستی‌شناسی در چهار محور؛ ماهیت واقعیت، کنش‌گر بین‌المللی، علیّت و مسألۀ ساختار-کارگزار، با یک‌دیگر اختلاف ژرف دارند. ماهیت واقعیت برای لیبرال‌های نئولیبرال مادی- نهادی با ماهیت مستقل است. مگر مارکسیست‌ها نهادها را مستقل نداسته، آن‌ها را در خدمت سرمایه‌داری جهانی می‌دانند. لیبرال‌های کلاسیک و مارکسیست‌های کلاسیک تا اندازه‌یی کارگزارمحور اند؛ در‌حالی که هم مارکسیست‌های نو و هم نهادگرایان نئولیرال، ساختارمحوراند. لیبرال‌ها، علیّت را متکثر و افقی (چندین علت) می‌فهمند، در‌حالی که مارکسیست‌ها به علیت‌های لایه‌یی - عمودی باور دارند. در بُعد معرفت‌شناسی، لیبرال‌ها چون در دستة خردگرایی قرار می‌گیرند، عینیت و بی‌طرفی را ملاک معرفت علمی می‌دانند؛ در‌حالی که مارکسیست‌ها نه تنها به جدایی واقعیت و ارزش باور ندارند، که آن را محافظه‌کارانه و خطرناک نیز ارزیابی می‌نمایند. در بُعد روش‌شناسی، لیبرال‌ها فردگرایی روش‌شناختی را می‌پذیرند و به فردگرایی روش‌شناختی که ریشه در عقلانیت اقتصادی نزد آنان دارد، تمرکز می‌کنند؛ در‌حالی که مارکسیست‌ها، موضع کُل‌گرای روش‌شناختی دارند و در شناخت علمی به کلیت روابط بین‌الملل و نه بخشی از آن تمرکز می‌کنند.

حق آزادی بیان و ضوابط آن از منظر اسلام

2025-07-16T06:15:44-07:00

حق آزادیِ بیان، یکی از مسائل اساسی و بحث‌برانگیز در جوامع معاصر است، که در اسلام نیز جای‌گاه ویژه‌یی دارد. این حق به هر فرد اجازه می‌دهد تا نظرها و دیدگاه‌های خود را آزادانه بیان کند، اما در‌عین‌حال با توجه به اصول دینی و اجتماعی، محدودیت‌هایی برای آن در نظر گرفته شده است. تحقیق حاضر درصدد بررسی مفهوم و ضوابط آزادی بیان از دیدگاه اسلام بوده است. این موضوع از اهمیت ویژه‌یی برخوردار است؛ زیرا درک صحیح این حق در چهارچوب آموزه‌های اسلامی، می‌تواند به روشن‌سازی ضوابط و شرایط آن در جامعۀ اسلامی کمک کند. هدف اصلی تحقیق، تبیین مفهوم آزادی بیان در اسلام و روشن‌سازی ضوابط آن در راستای اصول دینی، اجتماعی و اخلاقی بوده است. پرسش‌های اصلی تحقیق شامل بررسی مفهوم آزادی بیان در اسلام، محدودیت‌های آن، ارتباط با اصول امر به معروف و نهی از منکر بوده است. روش تحقیق توصیفی-تحلیلی است و نویسنده از منابع کتاب‌خانه‌یی استفاده کرده و در این نگارش به تحلیل محتوایی منابع دینی، فقهی و آثار نویسنده‌گان معاصر پرداخته است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهند که آزادی بیان در اسلام به‌عنوان یک حق بنیادین شناخته می‌شود، اما در چهارچوب‌هایی‌که حفظ مصالح عمومی، نظام اجتماعی و رعایت اخلاق را در اولویت قرار می‌دهد. این تحقیق تأکید دارد که آزادی بیان در اسلام به‌عنوان وسیله‌یی برای اصلاح اجتماعی و ترویج معروف و جلوگیری از منکر عمل می‌کند.

راه‌برد‌های اصلاحی برای بهبود نظارت و مبارزه با فساد مالی

2025-05-24T05:03:04-07:00

فساد مالی یکی از معضلات برجستۀ نظام‌های اداری است، که به‌طور گسترده در قالب مسائل سیاسی، اقتصادی و گاهی فرهنگی و اخلاقی، مشروعیت نظام‌ها را تهدید می‌کند. ضعف حاکمیت در مقابله با این معضل می‌تواند فرایند رشد و توسعۀ اقتصادی را با چالش‌های جدّی مواجه سازد. فساد مالی در کشورهای در‌حالِ توسعه، به‌ویژه در ابعاد سیاسی، اجتماعی و اقتصادی، بحران‌هایی ایجاد می‌کند، که مقابله با آن نیازمند اصلاحات اساسی در فرایندهای اقتصادی و اداری است. شفافیت، تقویت نهادهای نظارتی و اصلاحات قانونی از ضروریات اساسی در این راستا به‌شمار می‌آید. این تحقیق با هدف شناسایی و بررسی مؤثرترین عوامل برای زدودن فساد مالی در یک ساختار نظارتی، به‌دنبال پاسخ به این پرسش بوده است که: کدام عوامل و سازوکارها می‌توانند به کاهش فساد مالی و بهبود عمل‌کرد نهادهای نظارتی کمک کنند؟ یافته‌های این تحقیق که با روش تحلیل- توصیفی و با استفاده از داده‌های کتاب‌خانه‌یی انجام شده است، نشان می‌دهند که: برای مبارزۀ مؤثر با فساد مالی، علاوه بر پرداختن به معلول‌ها، باید به کشف و خنثا‌سازی ریشه‌های فساد نیز پرداخته شود. یکی از عوامل کلیدی در کاهش فساد مالی، تقویت ساختارهای نظارتی مستقل و شفاف است، که قادر به شناسایی و برخورد با ریشه‌های فساد در نظام اداری و اجرایی می‌باشند.

بررسی نقش لویه جرگۀ سنّتی بر ثبات و بی‌ثباتی سیاسی افغانستان از دورۀ داوود خان تا دکتور نجیب‌الله

2025-07-22T07:29:31-07:00

لویه جرگه به‌عنوان یک نهاد سیاسی- سنّتی در تحولات سیاسی و تصمیم‌گیری‌های سیاسی کلان در افغانستان نقش پُر‌رنگ داشته است. این نهاد سیاسی با توجه به گفت‌مان غالب سنّت بر مدرنیته در این کشور از اهمیت ویژه برخورداراست. پرسش اصلی این است که آیا این نهاد توانسته است در بازۀ زمانی دورة حکومت محمد‌داوود خان تا دورة دکتور نجیب‌الله به حفظ ثبات کمک کند، یا برعکس، در تضاد با منافع گروه‌های مختلف و بحران‌های سیاسی، موجب تشدید بی‌ثباتی شده است؟ برای انجام پژوهش حاضر از روش توصیفی- تحلیلی و استناد به منابع کتاب‌خانه‌یی کار گرفته شده است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهند، این نهاد که‌ ریشه در سنّت‌های قبیله‌وی و فرهنگی افغانستان دارد، بیش‌تر به دلایلی چون عدم شفافیت در انتخاب اعضا، اشتراک محدود افراد و در نهایت استفادة ابزاری از آن توسط حاکمان در بازۀ زمانی دورۀ محمد داوود خان تا دکتور نجیب‌الله نقش مؤثری در ثبات سیاسی نداشته است و بیش‌تر هم‌چون ابزاری برای مشروعیت‌بخشی به حاکمان عمل کرده است.

بررسی قواعد آمرۀ حقوق بین‌الملل در اِعمال حکومت قانون بر شورای امنیت سازمان ملل متحد؛ قوت بنیادین یا ضعف ساختاری

2025-07-22T07:48:08-07:00

قاعدۀ آمرۀ حقوق بین‌الملل مبيِّن مفهوم حقوقی جامعۀ بین‌المللی در‌صورت تحول‌یافتۀ امروزی است؛ چنین می‌نماید، که این جامعه در‌حال حاضر تا حدودی از پراکنده‌گی و گسیخته‌گی به‌در‌آمده و به راستی تابع حقوق‌ بین‌الملل شده است. جامعة بین‌المللی امروزی با تحولاتی که در آن پدید آمده، هویت خود را در ارزش‌هایی یافته است که موجودیتش بر آن‌ها متکی‌است. نگارنده با طرح این مسأله، ضمن بررسی لزوم رعایت قواعد آمره از‌سوی شورای امنیت سازمان ملل متحد، خواسته به این پرسش پاسخ بیابد که: آیا شورای امنیت به تعهدات خویش در زمینۀ رعایت قواعد آمره عمل نموده است؟ فرض پنداشته شده است که با‌توجه به پیش‌بینی نظام استنادی در زمینۀ رعایت قواعد آمره شورای امنیت در برخی از وقایع به رعایت این قواعد عمل نموده است و در برخی از وقایع دیگر امتناع ورزیده است؛ بر‌این‌اساس محقق با استفاده از روش هرمونوتیک حقوقی و نظریۀ حقوقی (تحلیل حقوقی، تناقض‌ها و تعارض‌ها و تحلیل محتوایی حقوق) به این نتیجه رسیده است که: بر‌اساس روی‌کرد استنادی، شورای امنیت ملزم به رعایت قواعد آمرۀ بین‌المللی است؛ اما طبق روی‌کرد رویۀ شورای امنیت مشاهده می‌شود که رعایت قواعد حقوق بین‌الملل عام و منشور ملل متحد از‌سوی شورای امنیت سازمان ملل متخد ثابت نبوده است.

بررسی چالش‌های عدالت غیر‌رسمی در شهر هرات

2025-07-30T05:30:15-07:00

بسیاری از مسائل حقوقی و قضایای جنایی از طریق عدالت غیر‌رسمی و توسط شوراهای مردمی حل‌و‌فصل می‌شوند؛ اگرچه رسیده‌گی به دعاوی در حیطۀ صلاحیت نهادهای عدلی و قضایی است؛ اما هنوز بخشی از مسائل به‌صورت اصلاحی داوری و مرافعه می‌گردد. این شیوۀ رسیده‌گی که در هرات هم اجرایی می‌شود، ‌ممکن است مزایایی داشته باشد؛ اما بدون مشکل نیست. این چالش‌ها کدام است؟ طرح این مسأله، ‌با درنظر‌داشت گسترۀ وسیع کاربرد عدالت غیر‌رسمی در کشور، مهم بوده و ضروری به‌نظر می‌رسد. هدف تحقیق حاضر این بوده‌ که به این پرسش باسخ دهد که: چالش‌های عدالت غیر‌رسمی در شهر هرات چیست؟ این تحقیق از نوع کیفی بوده و با روش توصیفی - تحلیلی انجام شده است. دادههای تحقیق، به شیوۀ آمیخته، ضمن مطالعات کتاب‌خانه‌یی از طریق مصاحبۀ عمقی با استفاده از روش تحلیل مضمون، تهیه شده است. تحقیق حاضر، در قلم‌رو مکانی شهر هرات و محدودۀ زمانی پنج سال اخیر (۱۳۹۹- ۱۴۰۳) از طریق مصاحبه با ده تن از اعضای شوراهای مردمی و یا آگاهان حقوقی که در حل منازعه دخیل بوده اند، صورت گرفته است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهند که: عدالت غیر‌رسمی در افغانستان با چالش‌هایی هم‌چون: عدم توجه به اصل تناسب جرم و مجازات، فقدان نگاه تنبیهی به مرتکب، تحکیم نابرابری، نادیده‌گرفتن حقوق دفاعی متهم، برخورداری از اختیارات گستردۀ اعضای شورا، خوش‌بینی بیش‌از‌اندازه به توانایی شورا، قابل پیش‌بینی‌نبودن فیصلۀ شورا و نتایج آن و در‌نهایت احتمال ایجاد سرگردانی برای طرفین منازعه، مواجه می‌باشد.

تعدُد جرایم حدّی و تداخل مجازات آن در فقه اسلامی

2025-06-04T05:51:41-07:00

تعدُد جُرم، وضعیت خاصّی است، که در آن شخص قبل از محکومیتِ قطعی، مرتکب چند جرم شده و برای هیچ‌یک از آن جرایم مجازات نشده است. از موارد حائز اهمیت این تحقیق میتوان آشنایی با قواعد تعدُد جرم و تداخل مجازات از منظر فقهی و تفکیک آثار مرتبۀ فقهی جرایم هم‌جنس و متباین از‌جمله ضرویات این تحقیق برشمرد. هدف این تحقیق، تبیین تعدد جرایم حدی، و تداخل مجازات آن از منظر فقهی بوده است؛ پرسشِ اساسی‌یی که بر آن مرتب می‌گردد، این‌است که: مراد از تعدد جرم، و تداخل مجازات از منظر فقه اسلامی چیست؟ و چه آثاری بر آن مرتب می‌گردد؟ روش این تحقیق به صورت تحلیل‌ محتوا و از نوع کتاب‌خانه‌یی بوده، که از منابع معتبر علمی - فقهی و حقوقی جمع‌آوری و تدوین گردیده است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهند که: از نظر فقیهان اسلامی برای کسی‌که از تکرار فعلِ واحد قبل از اقامۀ حد مرتکب چند جرم شود، یک حد بر او کافی می‌دانند. هم‌چنان در باب جرایم حدی غیر هم‌جنس، اگر شخص مرتکب چند جرم حدی حق‌الله خالص گردد، که در آن قتلی نباشد به اتفاق همه فقیهان اسلامی تمام حدود استیفاء می‌گردد. اما اگر در آن قتلی بود، از نظر امام ابوحنیفه ^(رح) و دیدگاهی از حنابله‌، بر وی قصاص تطبیق می‌شود و سایر مجازات از وی ساقط می‌گردد. به باور مالکیه‌، تمام حدود و قصاص ساقط می‌گردد مگر حد قذف؛ ولی به نظر امام شافعی^(رح) ‌تمامی حدود جاری می‌شود.