تأثیر ساختار فضای جغرافیایی بر مرکزگرایی و مرکزگریزی در افغانستان

نویسندگان

  • جواد امیری دانش‌جوی دکترای جغرافیای سیاسی، گروه جغرافیا، دانش‌کده/ پوهنځی ادبیات و علوم انسانی، دانش‌گاه/ پوهنتون فردوسی مشهد، مشهد، ایران https://orcid.org/0009-0003-1845-211X
  • سیدهادی زرقانی دانش‌یار جغرافیای سیاسی، گروه جغرافیا، دانش‌کده/ پوهنځی ادبیات و علوم انسانی، دانش‌گاه/ پوهنتون فردوسی مشهد، مشهد، ایران https://orcid.org/0009-0003-1845-211X
  • مرتضی منشادی‌ دانش‌یار علوم سیاسی،‌ گروه علوم سیاسی، دانش‌کده/ پوهنځی حقوق و علوم سیاسی، دانش‌گاه/ پوهنتون فردوسی مشهد، ‌مشهد، ایران https://orcid.org/0009-0003-1845-211X

DOI:

https://doi.org/10.58342/ghalibqj.V.14.I.1.10

واژه‌گانِ کلیدی:

ساختار فضایی‌، مرکز‌گرایی، مرکز‌گریزی، افغانستان

چکیده

یکی از وظایف اصلی فضااندیشان و فضاگردانان عرصۀ جغرافیای سیاسی (ژئوپلیستین‌ها، جغرافی‌دانان و مدیران سیاسی)، شناسایی و تحلیل عوامل جغرافیایی است، که نظام سیاسی را تحت تأثیر قرار می‌دهند. این عوامل در همۀ فضاهای جغرافیایی، به‌خصوص در بُعد ساختاری آن‌ها به اَشکال مختلف وجود داشته و نقش تعیین‌کننده‌یی بر شکل‌گیریِ مرکزگرایی و مرکزگریزی در کشورها دارند. کشور افغانستان به‌عنوان یک واحد فضای جغرافیایی، در صد سال اخیر، به‌خصوص در نقاط عطف و حساس تاریخی، شاهد اوج‌گیری فعالیت نیروهای مرکزگرا و مرکزگریز می‌باشد، تا به آن‌جا که نهادینه‌گی و بقای نظام‌های سیاسی را با مشکل مواجه نموده است. با توجه به این مسأله، این پرسش مطرح می‌گردد که: ساختار فضای جغرافیایی افغانستان چه تأثیری بر شکل‌گیری و فعالیت نیروهای مرکزگرا و مرکزگریز دارد؟ این پژوهش به‌صورت (مطالعۀ موردی) با تقدم نظریه انجام شده است. سامان‌دهی آن با روش کیفی (توصیفی- تحلیلی) و نگرش کارکردگرایی در جغرافیا صورت گرفته است. برای گردآوری داده‌ها از شیوۀ اسنادی استفاده شده است. هدف اساسی آن آسیب‌شناسی و شناخت ‌عوامل مؤثر بر مرکزگرایی و مرکزگریزی موجود در ساختار فضای جغرافیایی افغانستان بوده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهند که ساختار فضای جغرافیایی افغانستان در ابعادِ ۱. عناصر محیط طبیعی؛ ۲. عناصر جامعة انسانی و ۳. عناصر محیط انسان‌ساخت، نامتجانس است و این امر سبب بروز اندیشه‌های سیاسی متفاوت و تغییر مداوم وزنة قدرت به نفع نیروهای مرکزگریز یا مرکزگرا می‌شود. 

شناخت‎‌‌نامۀ نویسنده‌گان

جواد امیری، دانش‌جوی دکترای جغرافیای سیاسی، گروه جغرافیا، دانش‌کده/ پوهنځی ادبیات و علوم انسانی، دانش‌گاه/ پوهنتون فردوسی مشهد، مشهد، ایران

دانش‌جوی دکترای جغرافیای سیاسی، گروه جغرافیا، دانش‌کده/ پوهنځی ادبیات و علوم انسانی، دانش‌گاه/ پوهنتون فردوسی مشهد، مشهد، ایران

سیدهادی زرقانی، دانش‌یار جغرافیای سیاسی، گروه جغرافیا، دانش‌کده/ پوهنځی ادبیات و علوم انسانی، دانش‌گاه/ پوهنتون فردوسی مشهد، مشهد، ایران

دانش‌یار جغرافیای سیاسی، گروه جغرافیا، دانش‌کده/ پوهنځی ادبیات و علوم انسانی، دانش‌گاه/ پوهنتون فردوسی مشهد، مشهد، ایران

مرتضی منشادی‌، دانش‌یار علوم سیاسی،‌ گروه علوم سیاسی، دانش‌کده/ پوهنځی حقوق و علوم سیاسی، دانش‌گاه/ پوهنتون فردوسی مشهد، ‌مشهد، ایران

دانش‌یار علوم سیاسی،‌ گروه علوم سیاسی، دانش‌کده/ پوهنځی حقوق و علوم سیاسی، دانش‌گاه/ پوهنتون فردوسی مشهد، ‌مشهد، ایران

سرچشمه‌ها/ منابع

الفنستون، استوارت مونت. (1388). افغانان: جای، فرهنگ و نژاد. ترجمة محمدآصف فکرت. چ سوم. مشهد: انتشارات آستان قدس.

حافظ‌نیا، محمدرضا. (1384). اصول و مفاهیم ژئوپلیتیک. چ دوم. مشهد: انتشارات پاپلی.

دولفوس، اولیویه. (1374). فضای جغرافیایی. ترجمة سیروس سهامی. چ دوم. مشهد: نشر نیکا.

سجادی، عبدالقیوم. (1391). جامعه‌شناسی سیاسی افغانستان. کابل: انتشارات فرهنگ.

شکوئی، حسین. (1394). اندیشه‌های نو در فلسفة جغرافیا. ج 1. ‌تهران: مؤسسة جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی.

شکوئی، حسین. ‌(1392). فلسفۀ جغرافیا. چ شانزدهم. تهران: گیتاشناسی.

عظیمی، محمدعظیم. (1396). جغرافیای انسانی افغانستان. چ دوم. کابل: انتشارات خراسان قدیم.

عظیمی، محمدعظیم. (1396) . درآمدی بر جغرافیای طبیعی افغانستان.‌ چ دوم. کابل: انتشارات خراسان قدیم.

عظیمی، محمدعظیم. (1396). مدخلی بر جغرافیای سیاسی افغانستان. چ دوم. کابل: انتشارات خراسان قدیم.

فرهنگ، میر‌محمد صدیق. (1385). افغانستان در پنچ قرن اخیر. ج 1. چ چهارم. تهران: انتشارات عرفان.

کریمی‌پور، یداله. (1380). مقدمه‌ای بر ایران و همسایگان. چ اول. تهران: جهاد دانشگاهی تربیت معلم.

لورل، کورنا. (1392). افغانستان. ترجمة فاطمه شاداب. چ سوم. تهران: انتشارات ققنوس.

مویر، ریچارد. (1391). درآمدی نو بر جغرافیای سیاسی. ترجمة دره میرحیدر و یحیی صفوی. چ دوم. تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح.

میرحیدر، دره و هم‌کاران. (1396). مبانی جغرافیای سیاسی. چ بیست‌و‌دو. تهران: انتشارات سمت.

ویسی، هادی. (1398). مفاهیم و نظریه‌های جغرافیای سیاسی. چ سوم. تهران: سمت.

زین‌العابدین، یوسف و کارساز، انام. (1389). «جایگاه موقعیت جغرافیایی در نظریه‌های ژئوپلیتیک». ‌فصل‌نامة نگرش‌های نو در جغرافیای سیاسی. 3 (1). 55-45. https://www.sid.ir/paper/477859/fa

نجفی، علی. (1389). «تنوع قومی، فرهنگی و زبانی در افغانستان (1)». فصل‌نامة پژوهش‌های منطقه‌ای. 5 (6) 39 - 80 . http://noo.rs/tbmnC

نجفی، علی. (1389). «تنوع قومی، فرهنگی و زبانی در افغانستان (2)». فصل‌نامة پژوهش‌های منطقه‌ای. 7 (8)‌. 203- 238. http://noo.rs/If9Ea

گزارش‌ها و سایت‌‌ها

ادارة ملی احصائیه و معلومات. (1402). برآورد نفوس کشور. بازیابی‌شده در 18 دلو 1403، از https://nsia.gov.af/library

پروگرام آیندة شهرهای افغانستان (11 حوت 1394‌). حمایت ملی برای شهرهای افغانستان. بازیابی‌شده در 12 دلو 1403، از https://www.acbar.org/upload/1471328984287.pdf

ادارة ملی حفاظت محیط‌زیست. (24 سرطان 1397). پالیسی ملی نظارت بر کیفیت آب. بازیابی‌شده در 15 دلو 1403، از https://www.nepa.gov.af/ و https://faolex.fao.org/docs/pdf/afg216947.pdf

ادارة منابع آب. (1 دلو 1386). ‌‌استراتژی انکشاف ملی افغانستان. بازیابی‌شده در 15 دلو 1403، از https://www.nepa.gov.af/ و https://faolex.fao.org/docs/pdf/AFG184664.pdf

آمریت رسانه‌های وزارت مخابرات. (1 قوس 1399).‌ گزارش کارکردها و دست‌آوردهای وزارت مخابرات و تکنالوژی معلوماتی. بازیابی‌شده در 16 دلو 1403، از https://mcit.gov.af/dr

سیلوان، ش. و. (13حوت 1395). تجدید ماسترپلان سکتور ترانسپورت. وزارت فواید عامه. بازیابی‌شده در 14 دلو 1403، از https://www.adb.org/sites/default/files/institutional-document/235311/afg-transport-plan-update-2017-2036-prs_0.pdf

شمس، م. (7 عقرب 1398). پلان ملی شبکة خط‌ آهن افغانستان. ادارة خط‌ آهن افغانستان. بازیابی‌شده در 12 حوت 1403، از https://www.ara.gov.af/ و https://drive.google.com/file/d/17JWCszcY86NUBRrEb99ScEMhzIY_D-Yf/view

ظاهر، س. (6 قوس 1398).‌ حفظ و مراقبت منظم از خط‌آهن حیرتان-مزارشریف. بازیابی‌شده در 27 دلو 1403، از https://ara.gov.af/dr و https://drive.google.com/file/d/17JWCszcY86NUBRrEb99ScEMhzIY_D-Yf/view

غرجستانی توسلی، م. (20 قوس 1399). احداث خط‌آهن منطقه‌ای و نقش آن در چشم‌انداز اقتصاد منطقه. بازیابی‌شده در 27 دلو 1403، از https://ara.gov.af/dr

ادارة خط‌ آهن افغانستان. (6 قوس 1399)‌. ماستر پلان شبکة خط‌ آهن افغانستان: بندرهای چندمنظورة افغانستان. بازیابی‌شده در 29 دلو 1403، از https://ara.gov.af/dr

مرکز مطالعات استراتژیک و منطقوی. (11 سنبلة 1402). ‌فواید و اهمیت داخلی و منطقه‌ای توسعة خطوط ریلی در افغانستان. بازیابی‌شده در 29 دلو 1403، از https://csrsaf.org و https://csrsaf.org/wp-content/uploads/2023/09/Weekly-Analysis-Fa-415.pdf

واحدی، ه. (4 سنبلة 1402). ‌نگاه اجمالی بر شاهراه‌ها، سرک‌ها و کارکرد امارت اسلامی در این خصوص. معاونیت اقتصادی ریاست‌الوزرا. بازیابی‌شده در 28 دلو 1403، از https://dpmea.gov.af/dr

References

Elphinstone, Stuart Mont. (2009). Afghans: Place, Culture, and Race. Translated by Mohammad Asif Fekrat. 3rd Edition. Mashhad: Astan Quds Publishing. [In Persian]

Hafeznia, Mohammad Reza. (2005). Principles and Concepts of Geopolitics. 2nd Edition. Mashhad: Papeli Publishing. [In Persian]

Dollfus, Olivier. (1995). Geographical Space. Translated by Siros Sahami. 2nd Edition. Mashhad: Nika Publishing. [In Persian]

Sajjadi, Abdul Qayum. (2012). Political Sociology of Afghanistan. Kabul: Farhang Publishing. [In Persian]

Shokouei, Hossein. (2015). New Ideas in the Philosophy of Geography. Vol. 1. Tehran: Geographical and Cartographic Institute Gitashenasi. [In Persian]

Shokouei, Hossein. (2013). Philosophy of Geography. 16th Edition. Tehran: Gitashenasi. [In Persian]

Azimi, Mohammad Azim. (2017). Human Geography of Afghanistan. 2nd Edition. Kabul: Khorasan Qadim Publishing. [In Persian]

Azimi, Mohammad Azim. (2017). Introduction to the Physical Geography of Afghanistan. 2nd Edition. Kabul: Khorasan Qadim Publishing. [In Persian]

Azimi, Mohammad Azim. (2017). Introduction to the Political Geography of Afghanistan. 2nd Edition. Kabul: Khorasan Qadim Publishing. [In Persian]

Farhang, Mir Mohammad Sediq. (2006). Afghanistan in the Last Five Centuries. Vol. 1. 4th Edition. Tehran: Erfan Publishing. [In Persian]

Karimi-Pour, Yadollah. (2001). Introduction to Iran and Its Neighbors. 1st Edition. Tehran: Jihad Daneshgahi of Tarbiat Moallem University. [In Persian]

Laurel, Corna. (2013). Afghanistan. Translated by Fatemeh Shadab. 3rd Edition. Tehran: Qoqnoos Publishing. [In Persian]

Muir, Richard. (2012). A New Introduction to Political Geography. Translated by Darreh Mirhaidar and Yahya Safavi. 2nd Edition. Tehran: Geographical Organization of the Armed Forces. [In Persian]

Mirhaidar, Darreh & Colleagues. (2017). Fundamentals of Political Geography. 22nd Edition. Tehran: SAMT Publishing. [In Persian]

Vaisi, Hadi. (2019). Concepts and Theories of Political Geography. 3rd Edition. Tehran: SAMT. [In Persian]

Zeyn al-Abedin, Yousef & Karsaz, Anam. (2010). "The Role of Geographical Location in Geopolitical Theories." Quarterly Journal of New Perspectives in Political Geography, 3(1), 45-55. [In Persian]

https://www.sid.ir/paper/477859/fa

Najafi, Ali. (2010). "Ethnic, Cultural, and Linguistic Diversity in Afghanistan (1)." Quarterly Journal of Regional Studies, 5(6), 39-80. [In Persian]

http://noo.rs/tbmnC

Najafi, Ali. (2010). "Ethnic, Cultural, and Linguistic Diversity in Afghanistan (2)." Quarterly Journal of Regional Studies, 7(8), 203-238. [In Persian]

http://noo.rs/If9Ea

Reports and Websites

National Statistics and Information Authority. (2023). Estimated Population of the Country. Retrieved on February 7, 2025, from [https://nsia.gov.af/library] [In Persian]

Future Cities Program of Afghanistan. (March 1, 2016). National Support for Afghanistan’s Cities. Retrieved on February 1, 2025, from [https://www.acbar.org/upload/1471328984287.pdf] [In Persian]

National Environmental Protection Agency. (July 15, 2018). National Water Quality Monitoring Policy. Retrieved on February 4, 2025, from [https://www.nepa.gov.af/] and [https://faolex.fao.org/docs/pdf/afg216947.pdf] [In Persian]

Water Resources Department. (January 21, 2008). Afghanistan National Development Strategy. Retrieved on February 4, 2025, from [https://www.nepa.gov.af/] and [https://faolex.fao.org/docs/pdf/AFG184664.pdf] [In Persian]

Media Directorate of the Ministry of Communications. (November 21, 2020). Performance and Achievements Report of the Ministry of Communications and Information Technology. Retrieved on February 5, 2025, from [https://mcit.gov.af/dr] [In Persian]

Sylvan, Sh. (March 3, 2017). Update of the Master Plan for the Transport Sector. Ministry of Public Works. Retrieved on February 3, 2025, from [https://www.adb.org/sites/default/files/institutional-document/235311/afg-transport-plan-update-2017-2036-prs_0.pdf] [In Persian]

Shams, M. (October 29, 2019). Afghanistan National Railway Network Plan. Afghanistan Railway Authority. Retrieved on March 2, 2025, from [https://www.ara.gov.af/] and [https://drive.google.com/file/d/17JWCszcY86NUBRrEb99ScEMhzIY_D-Yf/view] [In Persian]

Zahir, S. (November 27, 2019). Regular Maintenance of the Hairatan-Mazar-e-Sharif Railway. Retrieved on February 16, 2025, from [https://ara.gov.af/dr] and [https://drive.google.com/file/d/17JWCszcY86NUBRrEb99ScEMhzIY_D-Yf/view] [In Persian]

Gharjestani Tavassoli, M. (December 10, 2020). Construction of Regional Railways and Their Role in the Regional Economic Outlook. Retrieved on February 16, 2025, from [https://ara.gov.af/dr] [In Persian]

Afghanistan Railway Authority. (November 27, 2020). Master Plan for the Afghanistan Railway Network: Afghanistan’s Multipurpose Ports. Retrieved on February 18, 2025, from [https://ara.gov.af/dr] [In Persian]

Center for Strategic and Regional Studies. (September 2, 2023). Domestic and Regional Benefits and Importance of Expanding Railway Networks in Afghanistan. Retrieved on February 18, 2025, from [https://csrsaf.org] and [https://csrsaf.org/wp-content/uploads/2023/09/Weekly-Analysis-Fa-415.pdf] [In Persian]

Wahidi, H. (August 26, 2023). A Brief Overview of Highways, Roads, and the Performance of the Islamic Emirate in This Regard. Economic Affairs Deputy of the Prime Minister’s Office. Retrieved on February 17, 2025, from [https://dpmea.gov.af/dr] [In Persian]

Downloads

چاپ شده

2025-03-22

ارجاع به مقاله

امیری ج., زرقانی س., & منشادی‌ م. (2025). تأثیر ساختار فضای جغرافیایی بر مرکزگرایی و مرکزگریزی در افغانستان. فصل‌نامۀ علمی - پژوهشی غالب, 14(1), ۱۹۱- ۲۲۲. https://doi.org/10.58342/ghalibqj.V.14.I.1.10