پایه و پای‌گاه عُرف در شریعت اسلام

چکیده

آن‌چه در بین مردم به‌گونۀ گسترده و از گذشته متداول باشد، بدان عُرف گفته می‌شود. عُرف در شریعت اسلام پایه‌یی ستبر و پای‌گاهی سترگ دارد. کثیری از احکام به عرف زمانه و زمینه واگذارده شده‌اند. عرف یکی از مصادر اختلافی تشریع اسلامی است و پیوسته در ردیف استحسان، استصحاب، مصالح مُرسله، مذهب صحابه و شرایع پیشین نشسته است. اهل‌سنت و به‌ویژه حنفیان و مالکیان، در بین مذاهب اسلامی بیش‌تر بدان پرداخته و بهای افزون‌تر داده‌اند. پرسشی که یادداشت پیش‌ِرو در پیِ جست‌وجوی پاسخ آن بوده است، این است که عرف -این پدیدۀ مُعتنابه فقه اسلامی- از چه پشت‌وانه‌های روایی برخوردار است و نقش آن در اصدار احکام، خاصَّه مسائل نوپدید چه میزان است؟ این وجیزه که به‌گونۀ توصیفی- تحلیلی پدید آمده و برای گره‌گشایی دیده به دیدن منابع کتاب‌خانه‌یی روشن کرده، بادید تحلیلی - توصیفی به نیکی دریافته که: عرف ریشه‌یی مستحکم در نصوص دارد و در عهد رسالت و سپس زمان صحابه، تابعان و اتباع ایشان به کار بسته شده و احکامی بر پایۀ آن بنایافته و صاحبان مذاهب اسلامی کثیری از مسائل را بدان واگذاشته‌اند و در عرصۀ قضایای نوپدید نیز نقشی به‌شدّت پُر رنگ به آن قایل شده‌اند. بررسیدن جایگاه دقیق و درست عرف از دیر و دور مَطمَح نظر اصحاب قلم بوده و نویسنده‌گانی در خاور و باختر از چشم‌اندازهای متفاوتی بدان نگریسته و در خصوص آن به خلق آثاری پرداخته‌اند. بیش‌ترینۀ آثارِ پُربرگ و باری که در این حوزه پدید آمده به زبان تازی بوده و در پارسی کاری چندان صورت نپذیرفته است. نوشتۀ پیش‌رو که سعی در طرح نِکات بدیع در این حوزه دارد، تلاش ورزیده تا لُب و لُباب آثار پیش‌گفته را تا حدودی در خود بگنجاند، امیدوار است محصول کار انجام گرفته به کار جوینده‌گان دانش و دانایی بیاید و گرهی از کار فروبستۀ کسی بگشاید.