تعیُّن وجودی در هستی‌شناسی امام ربّانی و نقد او بر مراتب وجود در مکتب ابن عربی

چکیده

امام ربانی (مجدد الف ثانی)، که در اواخر سدۀ نهم و اوایل سدۀ دهم هجری زیست، از بزرگ‌ترین عُرفای قرون اخیر و دارای دیدگاه­‌های جدیدی در تصوف و عرفان است. او نظریۀ وحدتِ شهود را در مقابل وحدت وجود محیی‌‌الدین ابن عربی و تابعان او، پُررنگ ساخت، هرچند خودش عملاً سال­‌ها وحدت وجود را تجربه کرد؛ اما در‌نهایت از احوال و معارف آن عبور نمود و گفت‌مان علمی-انتقادی وسیعی را در مقابل نظریۀ وحدت هستی‌شناختی اوست؛ امام ربانی در نقد آن همّت گماشت و با مدد کشفیات صریح، نصوص و براهین عقلی، نظریات عرفای وحدت وجودی را از درک حقایق و مراتب وجود، ناتمام و قابل اصلاح دانست. این مقاله که به روش تحلیلی- تطبیقی روی آرای امام ربانی انجام یافته، در صدد بررسی موضوع مزبور است. امام ربانی هرچند با کاربرد اصطلاحاتی هم‌چون «تعیُّن» موافق نیست؛ اما از آن‌جا که در میان عُرفا مصطلح شده، به ناچار مورد استفاده قرار می­دهد. یافته‌‌های پژوهش نشان می‌­دهند که: امام ربانی، اولین تعیُّن را تعیُّن حبی یا وجودی می‌­داند، که نور این تعیُّن، مستفاد از حقایق الهیه (کعبه، قرآن کریم، صلاة و معبودیت صرف) است و این حقایق به ذات بحت، اتصالی بی­‌چون دارند. تعیُّن ثانی در نزد او شأن‌الحیات و سومین‌تعیُّن، شأن العلم است. به بیان ساده، فوق تعیُّن اول که ابن عربی بیان داشته، امام ربانی پنج تعیُّن یا حقیقت دیگر (شأن الحیات، خلّت، محبیت، محبوبیت و حب صرفه) را اثبات می­‌نماید.