ضوابط آزادی بیان در ادبیات قرآن کریم با تأکید بر آرای مفسران فریقین

نویسندگان

DOI:

https://doi.org/10.58342/ghalibqj.V.13.I.2.6

واژه‌گانِ کلیدی:

قرآن کریم، ادبیات قرآن، مفسران فریقین، آزادی بیان، ضوابط آزادی بیان

چکیده

قرآن کریم، که منبع جامع معرفت دینی است، به «آزادیِ بیان» به مثابۀ یکی از حقوق اولیه انسان می‌نگرد و برای آن جای‌گاه والایی قائل شده است. این امر در حکومت اسلامی از راه‌بردهای بنیادین به‌حساب می­‌آید. «آزادی بیان» هم‌چون سایر پدیده‌ها دارای حدود و چهارچوب‌هایی‌است، که باتوجه به بهره‌وری‌های ویران‌­ساز و اهانت‌­بار ناآگاهان از آن، تعیین آن‌­‌ها در ادبیات قرآن­ کریم و اندیشۀ مفسران تشیّع و تسنّن، ضروری می‌نماید. هدف این مقاله پاسخ بدین پرسش بوده است‌ که ضوابط «آزادی بیان» در قرآن ­کریم براساس نگرش مفسران فریقین چیست؟ ‌جهت دست‌­یابی بدین هدف، به شیوۀ کیفی ‌و با بهره‌­گیری از روش توصیفی-تحلیلی و تفسیر موضوعی استنطاقی و ابزار کتاب‌خانه‌یی‌‌ و نرم‌افزاری، به قرآن­ کریم مراجعه و با استمداد از منابع تفسیری، آیات ناظر به حدود آزادی بیان جمع‌­آوری و به تحلیل گرفته شده است. کندوکاو در آیات و تفاسیر، بیان‌­گر آن است که: آزادیِ اظهار باورها به‌عنوان یک اصل از قرآن­ کریم قابل اثبات است؛ اما نه به‌صورت مطلق و بدون قید، بل‌که ضوابطی هم‌چون­ رعایت حدود الهی، رعایت نصاب‌‌های عقلی و منطقی، رعایت مصالح جامعۀ اسلامی، منع بیان‌های تنش‌­آفرین، وحدت‌­شکن، شایعه‌­ساز، توهین‌گونه، تمسخر­آمیز و مواردی که موجب فساد و تباهی فردی یا اجتماعی می‌­گردد، بر آن حاکم است. ضابطه­‌مند­سازی «آزادی بیان» ضمن پاس‌داری از اصل آزادی اظهار نظر، مسیر بیان‌­‌های تخریب‌­گر را می‌­بندد و مانع اظهارات ویران‌­گر و معارض با مصالح فردی و اجتماعی می­‌شود.

شناخت‎‌‌نامۀ نویسنده‌گان

احمد فصیحیِ اخلاقی، جامعةالمصطفی (ص) العالمیه

دانش­پژوه دکتری قرآن و علوم سیاسی، گروه قرآن و علوم انسانی، مجتمع آموزش عالی قرآن و حدیث، جامعةالمصطفی (ص) العالمیه، قم، ایران

دکتر محمدحسین محمدی، جامعةالمصطفی (ص) العالمیه

استادیار گروه علوم قرآن‌، جامعةالمصطفی (ص) العالمیه، قم، ایران

سرچشمه‌ها/ منابع

۱. قرآن کریم.

۲. نهج‌البلاغه.

۳. آلوسى، محمود بن عبدالله. (1415ق). روح المعاني في تفسير القرآن العظيم و السبع المثاني. گردآورنده: شمس‌‏الدين، سناء بزيع‏. بیروت: دار الكتب العلميه، منشورات محمد علی بيضون.

۴. ابن‏‌عاشور، محمدطاهر. (1420ق). تفسير التحرير و التنوير المعروف بتفسير ابن عاشور. ‌ بیروت: مؤسسه التاريخ العربي.

۵. ابن‌‏كثير، اسماعيل بن عمر. (1419ق). تفسير القرآن العظيم (ابن كثير). محقق: شمس‌‏الدين، محمد حسين. بیروت: دار الكتب العلميه، منشورات محمد علی بيضون.

۶. اسحاقی، حسین. (1384). آزادی در اسلام و غرب. ‌قم: مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما.

۷. انوری، حسن. (1381). فرهنگ بزرگ سخن.‌ تهران: سخن.

۸. ایازی، سید محمدعلی. (1379). آزادی در قرآن. ‌‌تهران: مؤسسه نشر و تحقیقات ذکر.

۹. برلین، آیزیا. (1368). چهار مقاله در‌باره آزادی. ترجمه محمدعلی موحدی‌. تهران: شرکت سهامی خوارزمی.

۱۰. بيضاوى، عبدالله بن عمر. (1418ق). أنوار التنزيل و أسرار التأويل (تفسير البيضاوى). تحقیق: محمد عبدالرحمن مرعشلى. ‌بیروت: دار إحياء التراث العربي.

۱۱. جعفری، محمدتقی. (1375). فلسفه و هدف زندگی. ‌تهران: انتشارات قدیانی.

۱۲. جوادی آملی، عبدالله. (1381). تفسیر موضوعی قرآن: جامعه در قرآن. ‌قم: نشر اسراء.

۱۳. جوهری، اسماعیل بن حماد. (1410ق). الصحاح؛ تاج‌اللغه و الصحاح العربیه. ‌بیروت: دارالعلم للملایین.

۱۴. دهخدا، علی اکبر. (1377). لغت¬نامه دهخدا.‌ تهران: دانش‌گاه تهران.

۱۵. راغب اصفهانی، حسین بن محمد. (1412ق). مفردات الفاظ قرآن. ‌بیروت: دارالعلم.

۱۶. رضا، محمد رشيد. (1414ق). تفسير القرآن الحكيم الشهير بتفسير المنار. ‌بیروت: دار‌المعرفه.

۱۷. سبحانی تبریزی، جعفر. (1421ق). مفاهیم القرآن. ‌قم: مؤسسه امام صادق(ع).

۱۸. سیدباقری، سید کاظم. (1397). «حق آزادی بیان از منظر قرآن کریم». مجله علوم سیاسی. 21(شماره 81). صص7-32. doi: 10.22081/psq.2018.65864

۱۹. سیدباقری، سیدکاظم. (1399). «ضوابط آزادی سیاسی با تأکید بر قرآن کریم». قم: دوفصل-نامه معرفت سیاسی. ‌12(2). صص23-41. http://noo.rs/UsSQb

۲۰. شیرخانی، علی. (1386). آزادی از نگاه اسلام شیعی. ‌تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.

۲۱. صدر، سیدمحمدباقر. (1358). نهادهای اقتصادی اسلام. ترجمۀ‌ غلامرضا بیان و فخرالدین شوشتری‌. تهران: بدر.

۲۲. طباطبايى، محمدحسين. (1390). الميزان في تفسير القرآن‏. چ2. بیروت: مؤسسه الأعلمي للمطبوعات‏.

۲۳. طبرسى، فضل بن حسن. (1372). مجمع البيان في تفسير القرآن. چ3. تهران: ناصر خسرو.

۲۴. طبری، محمد‌ بن‌جریر. (بی.‌تا). تاریخ الطبری. تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم‌. ‌‌قاهره: دارالمعارف.

۲۵. عابدي اردكاني، محمد. (1394). دایره‌المعارف حكمت سياسی اسلامی. بی‌جا.

۲۶. عمید، حسن. (1377). فرهنگ فارسی عمید. چ 12. تهران: سپهر.

۲۷. عمید زنجانی، عباسعلی. (1377). فقه سیاسی (حقوق اساسی و مبانی قانون اساسی جمهور اسلامی ایران). چ 4. تهران: مؤسسه انتشارات امیر‌کبیر.

۲۸. فخررازى، محمد بن عمر. (1420ق). التفسير الكبير (مفاتيح الغيب). چ 3. بیروت: دار إحياء التراث العربي.

۲۹. فضل‌الله، سیدمحمدحسین. (1419ق). تفسیر من وحی القرآن. چ 2. بیروت: دارالملاک للطباعه و النشر.

۳۰. فولادوند، محمدمهدى‏. (1418ق). ترجمه قرآن. چ 3. تهران: دفتر مطالعات تاريخ و معارف اسلامى‏.

۳۱. قطب، سید. (1425ق). فی ظلال القرآن. چ 35. بیروت: دارالشروق.

۳۲. كلينى، محمد بن يعقوب‏. (1407ق‏). الكافي(‌ط- الإسلاميه). محقق/ مصحح: علی‌اکبر غفارى ‌محمد آخوندی. ‌‌تهران: دار الكتب الإسلاميه.

۳۳. کاتوزیان، ناصر و هم‌کاران. ( 1382ق). آزادی اندیشه و بیان. ‌تهران: نشر گرایش.

۳۴. مراغى، احمد مصطفى. (بی¬.تا). تفسير المراغى. چ 1. لبنان: دار‌الفكر.

۳۵. مطهری، مرتضی. (1386). اسلام و مقتضیات زمان. چ 8. تهران: انتشارات صدرا.

۳۶. معین، محمد. (1376). فرهنگ فارسی. چ 10. تهران: سپهر.

۳۷. مغنيه، محمدجواد. (1424ق‏). التفسير الكاشف‏.‌ قم: دار الكتاب الإسلامي‏.

۳۸. مكارم شيرازى، ناصر. (1371). تفسير نمونه. ‌چ 10. تهران: دار الكتب الإسلاميه.

۳۹. میل، جان استورات. (1340ق). در‌بارة آزادی. ترجمه محمود صناعی. ‌تهران: کتاب‌های جیبی.

References

The Holy Quran.

Nahj al-Balagha.

Alusi, Mahmoud bin Abdullah. (1995). Ruh al-Ma'ani fi Tafsir al-Quran al-Azim wa al-Sab' al-Mathani. Compiler: Shamsuddin, Sanaa Bazie. Beirut: Dar al-Kutub al-Ilmiyya, Publications of Muhammad Ali Baydoun.

Ibn Ashur, Muhammad Tahir. (2000). Tafsir al-Tahrir wa al-Tanwir known as Tafsir Ibn Ashur. Beirut: Arab History Institute.

Ibn Kathir, Ismail bin Umar. (1998). Tafsir al-Quran al-Azim (Ibn Kathir). Investigator: Shamsuddin, Muhammad Hussein. Beirut: Dar al-Kutub al-Ilmiyya, Publications of Muhammad Ali Baydoun.

Es-haqi, Hossein. (2005). Freedom in Islam and the West. Qom: Islamic Research Center of IRIB.

Anvari, Hassan. (2002). Sokhan's Comprehensive Dictionary. Tehran: Sokhan.

Ayazi, Seyed Mohammad Ali. (2000). Freedom in the Quran. Tehran: Zechariah Research and Publishing Institute.

Berlin, Isaiah. (1989). Four Essays on Liberty. Translated by Mohammad Ali Mohaadi. Tehran: Kharazmi Joint Stock Company.

Al-Baydawi, Abdullah bin Omar. (1997). Anwar al-Tanzil wa Asrar al-Ta'wil (Tafsir al-Baydawi). Edited by Muhammad Abdulrahman Marashli. Beirut: Dar Ihya al-Turath al-Arabi.

Jafari, Mohammad Taghi. (1996). The Philosophy and Goal of Life. Tehran: Ghadyani Publications.

Javadi Amoli, Abdullah. (2002). Thematic Interpretation of the Quran: Society in the Quran. Qom: Esra Publishing.

Jawhari, Ismail bin Hammad. (1989). Al-Sihah; Taj al-Lughah wa al-Sihah al-Arabiyya. Beirut: Dar al-Ilm Lil-Malayin.

Dehkhoda, Ali Akbar. (1998). Dehkhoda Dictionary. Tehran: University of Tehran.

Raghib al-Isfahani, Hossein bin Mohammad. (1991). Al-Mufradat fi Gharib al-Quran. Beirut: Dar al-Ilm.

Rida, Mohammad Rashid. (1993). Tafsir al-Quran al-Hakim known as Tafsir al-Manar. Beirut: Dar al-Ma'rifah.

Sobhani Tabrizi, Jafar. (2000). Mafaheem al-Quran. Qom: Imam Sadiq Institute.

Seyyed Bagheri, Seyed Kazem. (2018). "The Right to Freedom of Expression from the Perspective of the Holy Quran". Political Science Journal. 21(81). pp. 7-32. doi: 10.22081/psq.2018.65864

Seyyed Bagheri, Seyed Kazem. (2020). "Regulations of Political Freedom with Emphasis on the Holy Quran". Qom: Bi-annual Journal of Political Knowledge. 12(2). pp. 23-41. http://noo.rs/UsSQb

Shirkhani, Ali. (2007). Freedom from the Perspective of Shia Islam. Tehran: Islamic Revolution Document Center.

Sadr, Seyed Mohammad Baqir. (1979). The Economic Institutions of Islam. Translated by Gholamreza Bayan and Fakhruddin Shushtari. Tehran: Badr.

Tabataba'i, Mohammad Hossein. (2011). Al-Mizan fi Tafsir al-Quran. 2nd ed. Beirut: Al-A'lami Institute for Publications.

Tabarsi, Fazl bin Hassan. (1993). Majma' al-Bayan fi Tafsir al-Quran. 3rd ed. Tehran: Naser Khosrow.

Tabari, Mohammad bin Jarir. (n.d.). History of Tabari. Edited by Mohammad Abu al-Fadl Ibrahim. Cairo: Dar al-Ma'arif.

Abedi Ardakani, Mohammad. (2015). Encyclopedia of Islamic Political Wisdom. No place.

Amid, Hassan. (1998). Amid Persian Dictionary. 12th ed. Tehran: Sepehr.

Amid Zanjani, Abbasali. (1998). Political Jurisprudence (Constitutional Rights and Foundations of the Constitution of the Islamic Republic of Iran). 4th ed. Tehran: Amir Kabir Publishing Institute.

Fakhr al-Razi, Mohammad bin Omar. (2000). Al-Tafsir al-Kabir (Mafatih al-Ghayb). 3rd ed. Beirut: Dar Ihya al-Turath al-Arabi.

Fadlallah, Seyed Mohammad Hossein. (1998). Tafsir Min Wahy al-Quran. 2nd ed. Beirut: Dar al-Malak for Printing and Publishing.

Fooladvand, Mohammad Mahdi. (1997). Translation of the Quran. 3rd ed. Tehran: Office of Islamic History and Knowledge Studies.

Qutb, Sayyid. (2004). Fi Zilal al-Quran. 35th ed. Beirut: Dar al-Shorouq.

Kulayni, Mohammad bin Yaqub. (1986). Al-Kafi. Edited by Ali Akbar Ghafari and Mohammad Akhundi. Tehran: Dar al-Kutub al-Islamiyya.

Katouzian, Nasser and colleagues. (2003). Freedom of Thought and Expression. Tehran: Geraish Publishing.

Maraghi, Ahmed Mostafa. (n.d.). Tafsir al-Maraghi. 1st ed. Lebanon: Dar al-Fikr.

Motahari, Morteza. (2007). Islam and the Demands of the Time. 8th ed. Tehran: Sadra Publications.

Moein, Mohammad. (1997). Persian Dictionary. 10th ed. Tehran: Sepehr.

Moghniyeh, Mohammad Jawad. (2003). Al-Tafsir al-Kashif. Qom: Dar al-Kitab al-Islami.

Makarem Shirazi, Nasser. (1992). Tafsir Nemooneh. 10th ed. Tehran: Dar al-Kutub al-Islamiyya.

Mill, John Stuart. (1961). On Liberty. Translated by Mahmoud Sanai. Tehran: Pocket Books.

Downloads

چاپ شده

2024-06-28

ارجاع به مقاله

فصیحیِ اخلاقی ا., & محمدی م. (2024). ضوابط آزادی بیان در ادبیات قرآن کریم با تأکید بر آرای مفسران فریقین. فصل‌نامۀ علمی - پژوهشی غالب, 13(2), ۱۰۳-۱۲۰. https://doi.org/10.58342/ghalibqj.V.13.I.2.6