مقایسۀ مبانی فرانظری نظریۀ اسلامیِ روابط بین‌الملل با نظریۀ روابط بین‌الملل انتقادی

نویسندگان

  • سید‌جلال دهقانیِ ‌فیروزآبادی استاد گروه روابط بین‌الملل، دانش‌کده/ پوهنځی حقوق و علوم سیاسی، دانش‌گاه/ پوهنتون علامه طباطبائی، تهران، ایران https://orcid.org/0000-0003-1055-531X
  • مصطفی عاقلی دانش‌جوی دکتری روابط بین‌الملل، دانش‌کده/ پوهنځی حقوق و علوم سیاسی، دانش‌گاه/ پوهنتون علامه طباطبائی، تهران، ایران https://orcid.org/0009-0008-8221-7612
  • قاسم یوسف‌زی دانش‌جوی دکتری روابط بین‌الملل، دانش‌کده/ پوهنځی حقوق و علوم سیاسی، دانش‌گاه/ پوهنتون علامه طباطبائی، تهران، ایران https://orcid.org/0009-0000-1460-3951

DOI:

https://doi.org/10.58342/ghalibqj.V.14.I.1.7

واژه‌گانِ کلیدی:

فلسفۀ علوم اجتماعی، فرانظریۀ روابط بین‌الملل، نظریۀ اسلامی روابط بین‌الملل، نظریۀ روابط بین‌الملل انتقادی، مکتب فرانکفورت، جهان پارسی

چکیده

روابط بین‌الملل پس از مناظرۀ چهارم، درگیر فرانظریه‌پردازی شده است. در این میان، برخی بر ساخت نظریه‌های جهان‌شمول تأکید کرده‌اند، عده‌یی بر ساخت نظریه‌های بومی و یا تمدنی - فرهنگی تمرکز کرده‌اند. برخی هم هردو را قابل جمع دانسته و کثرت‌گرایی را مهم دانسته‌اند. در این میان، تولید و ساخت نظریۀ تمدن‌محور اسلامی یکی از محورها بود. گرچه این روی‌کرد از ۱۹۹۰ م. پس از روی‌کردهای سازه‌انگارانه اهمیت یافت و نویسنده‌گان زیادی بدان پرداختند، در حوزۀ تمدنی پارسی، فیروزآبادی بود که فرانظریۀ اسلامی را تدوین و نظریۀ اسلامی را مورد توجه ویژه قرار داد. این زمانی بود که نظریه‌های انتقادی جای‌گاه خود را در برابر جریان اصلی تثبیت کرده بودند. هدف مقالۀ کنونی مقایسة نظریۀ اسلامیِ روابط بین‌الملل با نظریۀ روابط بین‌الملل انتقادی است. پرسش اصلی این بوده است که: چه تفاوت‌ها و شباهت‌هایی در سطح فرانظری میان نظریۀ اسلامیِ روابط بین‌الملل با نظریۀ روابط بین‌الملل انتقادی وجود دارد؟ این پژوهش با روش کیفی داده‌های کتاب‌خانه‌یی را مرور و تفسیر نموده و به این نتایج دست‌یافته است که: هردو نظریه با یک‌دیگر، ۱۰ شباهت و ۸ تفاوت دارند. هرچند از دید کمی تفاوت‌های این دو تقریبًا به اندازۀ شباهت‌های‌شان است، مگر از دید کیفی تفاوت‌های آن‌ها بسیار جزئی بوده و به‌نظر می‌رسد که نظریۀ اسلامی روابط بین‌الملل به جز یک مورد (کنش‌گر بین‌المللی) تمامی مدعای نظریۀ انتقادی را پوشش داده و از آن فراتر می‌رود و از دید غایت‌شناسی نیز اهداف جامع‌تری نسبت به نظریۀ روابط بین‌الملل انتقادی دارد.

شناخت‎‌‌نامۀ نویسنده‌گان

سید‌جلال دهقانیِ ‌فیروزآبادی، استاد گروه روابط بین‌الملل، دانش‌کده/ پوهنځی حقوق و علوم سیاسی، دانش‌گاه/ پوهنتون علامه طباطبائی، تهران، ایران

https://aris.atu.ac.ir/dehghani

مصطفی عاقلی، دانش‌جوی دکتری روابط بین‌الملل، دانش‌کده/ پوهنځی حقوق و علوم سیاسی، دانش‌گاه/ پوهنتون علامه طباطبائی، تهران، ایران

دانش‌جوی دکتری روابط بین‌الملل، دانش‌کده/ پوهنځی حقوق و علوم سیاسی، دانش‌گاه/ پوهنتون علامه طباطبائی، تهران، ایران

قاسم یوسف‌زی، دانش‌جوی دکتری روابط بین‌الملل، دانش‌کده/ پوهنځی حقوق و علوم سیاسی، دانش‌گاه/ پوهنتون علامه طباطبائی، تهران، ایران

دانش‌جوی دکتری روابط بین‌الملل، دانش‌کده/ پوهنځی حقوق و علوم سیاسی، دانش‌گاه/ پوهنتون علامه طباطبائی، تهران، ایران

سرچشمه‌ها/ منابع

اسلامی، محسن؛ داوند، محمد؛ داوند، حجت. (1395). «بحران نظریّه‌پردازی در روابط بین‌الملل؛ بستری مساعد برای اندیشه‌ورزی اسلامی». پژوهش های روابط بین الملل. 6(22). 211-236. https://www.iisajournals.ir/article_45851.html

اشلی، ریچارد. (۱۳۹۳). ‌فقر نوواقع‌گرایی. ‌در نوواقع‌گرایی، نظریۀ انتقادی و مکتب برسازی. ویراستۀ اندرو لینکلیتر. ترجمۀ علیرضا طیب. تهران: نشر وازت خارجه.

آجیلی، هادی؛ اسمعیلی اردکانی، علی‌. (1394). «درآمدی بر متدولوژی نظریۀ اسلامی در روابط بین‌الملل با تأکید بر روش‌شناسی لاکاتوشی». پژوهش‌های سیاست اسلامی. 3(8). 133-153. https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.23455705.1394.3.8.6.5

براون، کریس. (۱۳۹۳). ‌از بالا تا پایین لاک‌پشت‌ها روی هم سوار اند‌. در نوواقع‌گرایی، نظریۀ انتقادی روابط بین‌الملل و مکتب برسازی. ویراستۀ اندرو لینکلیتر. ترجمۀ علیرضا طیب. تهران: نشر وازت خارجه.

پرایس، ریچارد و رئوس‌اسمیت، کریستین. (۱۳۹۳). ‌رابطة خطرناک؟ در نوواقع‌گرایی، نظریۀ انتقادی روابط بین‌الملل و مکتب برسازی. ویراستۀ اندرو لینکلیتر. ترجمۀ علیرضا طیب. تهران: نشر وازت خارجه.

جوادیِ ارجمند، محمدجعفر؛ حق‌گو، جواد. (1390).‌ «عدالت جهانی در اندیشۀ امام‌‌ خمینی‌ و نظریۀ انتقادی روابط بین‌الملل». فصل‌نامۀ علمی مطالعات انقلاب اسلامی. ‌۸ (۲۶). ‌۹۳-۱۱۷. https://enghelab.maaref.ac.ir/article-1-1378-fa.html

حاجی‌مینه، رحمت‌. (1395). «تأملاتی غیرغربی بر نظریه‌های روابط بین‌الملل». پژوهش‌های روابط بین‌الملل. 6(22). 187-210. https://www.iisajournals.ir/article_45850.html

خداوردی، حسن. (1396). «جایگاه فرهنگ در تیوری‌های روابط بین‌الملل». فصلنامه مطالعات سیاسی. 9(35) 121- 150. https://sanad.iau.ir/Journal/jourm/Article/960553

دشتگرد، مجید؛ ستار، فاطمه‌. (1402). «بررسی مقایسه‌ای مبانی معرفت‌شناختی رویکردهای میانه در روابط بین‌الملل». فصل‌نامة مطالعات بین‌ المللی. 20(1), 193-214. https://doi.org/10.22034/isj.2023.374836.1937

دهقانی ‌فیروزآبادی، سید‌جلال. (1389). «چگونگی و چیستی نظریۀ اسلامی روابط بین‌الملل». پژوهش‌نامه علوم سیاسی. 5(2). 111-142. https://www.ipsajournal.ir/article_116.html

دهقانیِ فیروزآبادی، سید‌جلال‌. (1391). «الگوی نظم جهانی در نظریۀ اسلامی روابط بین‌الملل». پژوهش‌های روابط بین‌الملل. 2(3). 9-47. https://www.iisajournals.ir/article_41895.html

دهقانیِ ‌فیروزآبادی، سید‌جلال. (1393). فرانظریۀ اسلامی روابط بین‌الملل. تهران: انتشارات دانش‌گاه علامه طباطبایی.

دهقانیِ ‌فیروزآبادی، سید‌جلال. (1394). نظریه و فرانظریه در روابط بین‌الملل. تهران: نشر مخاطب.

دیوتاک، ریچارد. (۱۳۹۳). «پروژۀ نوگرایی و نظریۀ روابط بین‌الملل». در نوواقع‌گرایی، نظریۀ انتقادی روابط بین‌الملل و مکتب برسازی. ویراستۀ اندرو لینکلیتر. ترجمۀ علیرضا طیب. تهران: نشر وازت خارجه.

روچ، استیفن. (۱۳۹۶). «نظریۀ انتقادی». در نظریه‌های روابط بین‌الملل. ویراستۀ تیم دان، استیو اسمیت و ملیجا کورکی. ترجمۀ عبدالمجید سیفی و شهرزاد مفتوح. تهران: نشر میزان.

سعیدی، روح‌الامین. (1394). «چشم‌انداز رهایی بشر در نظریۀ اسلامی و نظریۀ انتقادی روابط بین‌الملل: رویکردی تطبیقی». فصل‌نامۀ علمی مطالعات انقلاب اسلامی. ۱۲‌(۴۰). ۲۷-۴۸. https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.20085834.1394.12.40.2.7

سلیمی، حسین. (1398). هفت گام در پژوهش کاربردی. تهران: انتشارات دانش‌گاه علامه طباطبایی.

سلیمی، حسین؛ اسمعیلی‌اردکانی، علی. (1393). «تأثیر معرفت‌شناسی رهایی‌بخش مکتب فرانکفورت در روابط بین‌الملل». فصل‌نامۀ روابط خارجی. 6(3). 193- 216. https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.20085419.1393.6.3.7.1

سلیمی، حسین؛ اسمعیلی‌اردکانی، علی. (1394). «منطق درونی نظریة انتقادي مکتب فرانکفورت». پژوهش‌نامۀ علوم سیاسی. 10‌(4). 111-140. https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.1735790.1394.10.4.4.1

عبدخدایی، مجتبی. (1392). «تئوری‌‌های روابط بین‌الملل و خلأ نظریۀ اسلامی»، پژوهش‌های سیاست اسلامی. 1(4). ‌77- 104. https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.23455705.1392.1.4.4.1

غرایاق‌زندی، داود. (1394). «اسلام و روابط بین‌الملل: رویکرد هستی‌شناختی». فصل‌نامۀ پژوهش‌های سیاسی جهان اسلام. 5(4). 136-113. http://noo.rs/RLW6Q

قربانی شیخ‌نشین، ارسلان؛ محمودی‌کیا، محمد‌. (1396). «بررسی مفهوم رهایی‌بخشی از نظر امام خمینی(س) و نظریۀ انتقادی روابط بین‌الملل». پژوهش‌نامة متین. 19(74). 101-127. https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.24236462.1396.19.74.6.8

قنبرلو، عبدالله. (1398). «نقد نیولیبرالیسم از منظر مکتب فرانکفورت». فصل‌نامه غرب‌شناسی بنیادی. 10(1). 175- 198. https://doi.org/10.30465/os.2019.4252

کاکس، رابرت. (۱۳۹۳). «نیروهای اجتماعی، دولت‌ها و نظم‌های جهانی». در نوواقع‌گرایی، نظریۀ انتقادی روابط بین‌الملل و مکتب برسازی. ویراستۀ اندرو لینکلیتر. ترجمۀ علیرضا طیب. تهران: نشر وازت خارجه.

کورکی، ملیجا و وایت، کالین. (1396). «روابط بین‌الملل و علوم اجتماعی». در نظریه‌‎های روابط بین‌الملل، ویراستۀ تیم دان، استیو اسمیت و ملیجا کورکی. ترجمۀ عبدالمجید سیفی و شهرزاد مفتوح. تهران: نشر میزان.

کوهکن، علی‌رضا. (1396). «مقایسۀ مفاهیم کلیدی نظریۀ انتقادی و نظریه‌ی اسلامی روابط بین‌الملل». مجموعه مقالات سومين کنگره بين المللي علوم انساني اسلامي. ج‌‌ 4. ش‌ 23. ‌299- 321.

لمونت، کریستوفر. (1397). روش‌های پژوهش در روابط بین‌الملل. ترجمۀ علی‌رضا ثمودی‌پیله‌رود. قم: انتشارات دانش‌گاه مفید.

مسعودی‌لکی، محسن؛ احدی، پرویز. ‌(1399). «مقایسۀ تطبیقی مفروضات نظریه‌های روابط بین‌الملل با مفروضات قرآنی: با تأکید بر مؤلفه قدرت». ‌ماه‌نامه جامع‌شناسی‌سیاسی ایران. 11(3). http://noo.rs/yQ143

مشیرزاده، حمیرا. (1384). «بازبینی نظریة انتقادی در روابط بین‌الملل». فصل‌نامه دانش‌کدۀ حقوق و علوم سیاسی دانش‌گاه تهران. 67(1). 225- 249. http://noo.rs/yIPIx

مشیرزاده، حمیرا. (۱۳۹۵). تحول در نظریه‌های روابط بین‌الملل. تهران: نشر سمت.

منوری، سیدعلی. (1396). «خودانگارۀ چشم‌انداز تأمل‌گرا و و طرح امکانات بدیل در مطالعه روابط بین‌الملل». فصل‌نامۀ پژوهش‌های روابط بین‌الملل. 7(23). 79-108. https://www.iisajournals.ir/article_53567.html

نیکونهاد، ایوب؛ خزایی، امید؛ بیوک، محسن‌. (1402). «تحلیل تطبیقی از انقلاب اسلامی و نظریۀ انتقادی در حوزۀ نگرش به نظام بین‌الملل». انقلاب‌پژوهی. 1(2). 69-98. https://doi.org/10.22034/fademo.2024.444832.1032

وایت کالین. (۱۳۹۵). کارگزاران، ساختارها و روابط بین‌الملل. ترجمۀ سروش آریا. تهران: نشر وزارت خارجه.

یورگنسن، کنود اریک. (1402). درآمدی نو بر نظریه‌های روابط بین‌الملل. ترجمۀ وحید بزرگی. تهران: انتشارات جوینده.

References

Eslami, Mohsen; Davand, Mohammad; Davand, Hojjat. (2016). "The Crisis of Theorization in International Relations; A Favorable Ground for Islamic Thought." International Relations Research, 6(22), 211-236. [In Persian] https://www.iisajournals.ir/article_45851.html

Ashley, Richard. (2014). "The Poverty of Neorealism." In Neorealism, Critical Theory, and Constructivist School. Edited by Andrew Linklater. Translated by Alireza Tayeb. Tehran: Ministry of Foreign Affairs Publishing. [In Persian]

Ajili, Hadi; Esmaeili Ardakani, Ali. (2015). "An Introduction to the Methodology of Islamic Theory in International Relations with Emphasis on Lakatosian Methodology." Islamic Politics Research, 3(8), 133-153. [In Persian] https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.23455705.1394.3.8.6.5

Brown, Chris. (2014). "Turtles All the Way Down." In Neorealism, Critical Theory, and Constructivist School. Edited by Andrew Linklater. Translated by Alireza Tayeb. Tehran: Ministry of Foreign Affairs Publishing. [In Persian]

Price, Richard; Reus-Smit, Christian. (2014). "A Dangerous Relationship?" In Neorealism, Critical Theory, and Constructivist School. Edited by Andrew Linklater. Translated by Alireza Tayeb. Tehran: Ministry of Foreign Affairs Publishing. [In Persian]

Javadie Arjomand, Mohammad Jafar; Haqgoo, Javad. (2011). "Global Justice in the Thought of Imam Khomeini and Critical Theory of International Relations." Islamic Revolution Studies Journal, 8(26), 93-117. [In Persian] https://enghelab.maaref.ac.ir/article-1-1378-fa.html

Haji-Mineh, Rahmat. (2016). "Non-Western Reflections on International Relations Theories." International Relations Research, 6(22), 187-210. [In Persian] https://www.iisajournals.ir/article_45850.html

Khodaverdi, Hassan. (2017). "The Role of Culture in International Relations Theories." Political Studies Quarterly, 9(35), 121-150. [In Persian] https://sanad.iau.ir/Journal/jourm/Article/960553

Dashtgard, Majid; Sattar, Fatemeh. (2023). "A Comparative Study of Epistemological Foundations of Middle-Ground Approaches in International Relations." International Studies Journal, 20(1), 193-214. [In Persian] https://doi.org/10.22034/isj.2023.374836.1937

Dehghani Firouzabadi, Seyed Jalal. (2010). "The How and What of Islamic Theory of International Relations." Political Science Research Letter, 5(2), 111-142. [In Persian] https://www.ipsajournal.ir/article_116.html

Dehghani Firouzabadi, Seyed Jalal. (2012). "The Global Order Model in Islamic Theory of International Relations." International Relations Research, 2(3), 9-47. [In Persian] https://www.iisajournals.ir/article_41895.html

Dehghani Firouzabadi, Seyed Jalal. (2014). Meta-Theory of Islamic International Relations. Tehran: Allameh Tabataba'i University Press. [In Persian]

Dehghani Firouzabadi, Seyed Jalal. (2015). Theory and Meta-Theory in International Relations. Tehran: Mokhatab Publishing. [In Persian]

Devetak, Richard. (2014). "The Modernist Project and the Theory of International Relations." In Neorealism, Critical Theory, and Constructivist School. Edited by Andrew Linklater. Translated by Alireza Tayeb. Tehran: Ministry of Foreign Affairs Publishing. [In Persian]

Roach, Stephen. (2017). "Critical Theory." In Theories of International Relations. Edited by Tim Dunne, Steve Smith, and Milja Kurki. Translated by Abdolmajid Seifi and Shahrzad Maftouh. Tehran: Mizan Publishing. [In Persian]

Saeedi, Ruholamin. (2015). "The Prospect of Human Emancipation in Islamic Theory and Critical Theory of International Relations: A Comparative Approach." Islamic Revolution Studies Journal, 12(40), 27-48. [In Persian] https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.20085834.1394.12.40.2.7

Salimi, Hossein. (2019). Seven Steps in Applied Research. Tehran: Allameh Tabataba'i University Press. [In Persian]

Salimi, Hossein; Esmaeili Ardakani, Ali. (2014). "The Impact of Frankfurt School's Emancipatory Epistemology on International Relations." Foreign Relations Journal, 6(3), 193-216. [In Persian] https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.20085419.1393.6.3.7.1

Salimi, Hossein; Esmaeili Ardakani, Ali. (2015). "The Internal Logic of Critical Theory of Frankfurt School." Political Science Research Letter, 10(4), 111-140. [In Persian] https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.1735790.1394.10.4.4.1

Abdokhodaei, Mojtaba. (2013). "International Relations Theories and the Absence of an Islamic Theory." Islamic Politics Research, 1(4), 77-104. [In Persian] https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.23455705.1392.1.4.4.1

Gharayagh-Zandi, Davood. (2015). "Islam and International Relations: An Ontological Approach." Quarterly Journal of Political Research in the Islamic World, 5(4), 113-136. [In Persian] http://noo.rs/RLW6Q

Ghorbani Sheikh-Neshin, Arsalan & Mahmoudikia, Mohammad. (2017). "Examining the Concept of Emancipation in the Thought of Imam Khomeini and the Critical Theory of International Relations." Matin Research Journal, 19(74), 101-127. [In Persian] https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.24236462.1396.19.74.6.8

Ghanbarlou, Abdollah. (2019). "A Critique of Neoliberalism from the Perspective of the Frankfurt School." Fundamental Western Studies Quarterly, 10(1), 175-198. [In Persian] https://doi.org/10.30465/os.2019.4252

Cox, Robert. (2014). "Social Forces, States, and World Orders." In Neorealism, Critical Theory of International Relations, and Constructivist School, edited by Andrew Linklater, translated by Alireza Tayeb. Tehran: Ministry of Foreign Affairs Press. [In Persian]

Kurki, Milja & White, Colin. (2017). "International Relations and Social Sciences." In Theories of International Relations, edited by Tim Dunne, Steve Smith, and Milja Kurki, translated by Abdolmajid Seifi and Shahrzad Maftooh. Tehran: Mizan Publishing. [In Persian]

Kouhkan, Alireza. (2017). "Comparison of Key Concepts in Critical Theory and Islamic Theory of International Relations." Proceedings of the Third International Congress on Islamic Humanities, Vol. 4, Issue 23, 299-321. [In Persian]

Lamont, Christopher. (2018). Research Methods in International Relations. Translated by Alireza Samoudi-Pileroud. Qom: Mofid University Press. [In Persian]

Masoudi-Laki, Mohsen & Ahadi, Parviz. (2020). "A Comparative Analysis of the Assumptions of International Relations Theories with Quranic Assumptions: With Emphasis on the Power Component." Iranian Political Sociology Monthly, 11(3). [In Persian] http://noo.rs/yQ143

Moshirzadeh, Homeira. (2005). "Revisiting Critical Theory in International Relations." Quarterly Journal of the Faculty of Law and Political Science, University of Tehran, 67(1), 225-249. [In Persian] http://noo.rs/yIPIx

Moshirzadeh, Homeira. (2016). Transformation in Theories of International Relations. Tehran: SAMT Publishing. [In Persian]

Manouri, Seyyed Ali. (2017). "The Reflexive Perspective’s Self-Image and Proposing Alternative Possibilities in the Study of International Relations." Quarterly Journal of International Relations Research, 7(23), 79-108. [In Persian] https://www.iisajournals.ir/article_53567.html

Nikonahad, Ayoub; Khazaei, Omid; Biouk, Mohsen. (2023). "A Comparative Analysis of the Islamic Revolution and Critical Theory in Their View of the International System." Revolution Studies, 1(2), 69-98. [In Persian] https://doi.org/10.22034/fademo.2024.444832.1032

White, Colin. (2016). Agents, Structures, and International Relations. Translated by Soroush Aria. Tehran: Ministry of Foreign Affairs Press. [In Persian]

Jørgensen, Knud Erik. (2023). A New Introduction to International Relations Theories. Translated by Vahid Bozorgi. Tehran: Juyandeh Publishing. [In Persian]

Özekin, M. Kürşad and Engin Sune. (2022). “introduction” in Critical Approaches to International Relations: Philosophical Foundations and Current Debates. by M. Kürşad Özekin and Engin Sune. Published by Koninklijke Brill nv, Leiden, The Netherlands.

Downloads

چاپ شده

2025-03-22

ارجاع به مقاله

دهقانی‌فیروزآبادی س. ج., عاقلی م., & یوسف‌زی ق. (2025). مقایسۀ مبانی فرانظری نظریۀ اسلامیِ روابط بین‌الملل با نظریۀ روابط بین‌الملل انتقادی. فصل‌نامۀ علمی - پژوهشی غالب, 14(1), ۱۶۹-۱۴۱. https://doi.org/10.58342/ghalibqj.V.14.I.1.7