شاه‌نامه‌ستایی یا شاه‌نامه‌ستیزی؟

(بازتاب شاه‌نامه در آثار شاعران، نویسنده‌گان و مورخان)

چکیده

شاه‌نامه، بزرگ‌ترین اثر حماسی اسطوره‌یی، ملّی اقوام آریایی، از معدود آثار ادبی‌است که هم‌واره با هجمة داوری‌ها روبه‌رو بوده است؛ در حقیقت سابقة شاه‌نامه‌ستایی و شاه‌نامه‌ستیزی به دیر‌سالیِ خود این اثر است، ‌که در طول تاریخ شاعران، نویسنده‌گان و حتا مورخان بسیاری به ستایش و یا حتا ستیز با این اثر بزرگ پرداخته‌اند. پژوهش حاضر بر آن بود‌ه‌است، که بر اساس آرای مختلف اندیش‌مندان و پژوهش‌های انجام‌شده، به بررسی تأثیر شاه‌نامة فردوسی بر شاعران، نویسنده‌گان و مورخان ادوار مختلف تاریخی بپردازد و جلوه‌های گوناگون این اثرگذاری را در آثار آنان نشان دهد. در همین راستا، این پرسش مطرح می‌شود: شاه‌نامة فردوسی، چه تأثیری بر آینده‌گان داشته و استقبال دیگران از وی به چه شیوه‌یی است؟

برای دریافت پاسخِ قناعت‌بخش به هدف و پرسش این تحقیق، از روش تحلیلی – انتقادی و از مواد کتاب‌خانه‌یی سود جُسته شده است. حاصل دست‌آوردهای پژوهش، بیان کیفیت بازتاب مفاهیم حماسی، غنایی، تعلیمی، عرفانی شاه‌نامه بر آثار بعد از خود است. بُن‌مایه‌ها و مضامین شاه‌نامه در جنبه‌های مختلفی؛ چون «بیدادستیزی، عدالت‌گری، آزادی‌خواهی، وطن‌پرستی، پند‌واندرز، ستایش یزدان، وصف طبیعت، افتخار به نیاکان و مدح» همیشه موردتوجه شاعران و نویسنده‌گان بوده است و هم‌واره سعی کرده‌اند با کاربرد نمادهای اسطوره‌یی، تلمیحات و اشارات به شخصیت‌ها و داستان‌های شاه‌نامه، مفاهیم مختلف عرفانی، تعلیمی، غنایی و حماسی خود را مطرح کنند. زبان و واژه‌گان موجود در شاه‌نامه نیز هم‌واره موردتوجه برخی شاعران به‌قصد تقلید و نظیره‌گویی از فردوسی قرار گرفته است؛ اگرچه در این کار نتوانسته‌اند به اندازة فردوسی توفیق یابند.