غزلیات مدحی شاعران دورۀ تلفیق با تأکید بر کاربرد ویژۀ ضمیر «شما» در جای‌گاه ردیف

چکیده

سنایی اولین کسی است که واژۀ «شما» را در جای‌گاه ردیف غزل آورده است. این غزل مضامین مدحی دارد و به نظر می‌رسد که قرار گرفتن واژۀ «شما» در جای‌گاه ردیف آغازگر تحولی در جریان غزل فارسی باشد. بدون شناخت جای‌گاه واژۀ «شما» در جریان‌شناسی غزل فارسی، نکته‌یی نغز از چشم پژوهش‌گران پوشیده خواهد ماند؛ زیرا از مهم‌ترین نشانه یا مؤلفۀ لفظی روشنی‌بخشی برای تحول مضمون در غزل فارسی غفلت ورزیده‌ایم. با جریان‌شناسی غزل فارسی و پی‌گیری واژۀ «شما» در جای‌گاه ردیف پی می‌بریم که در ادب فارسی از چه زمانی غزل‌های مدحی رواج فراوانی پیدا کرد و واژۀ مزبور به عنوان نشانه‌یی روشنی‌بخش برای جست‌وجوی این مسیر شناخته خواهد شد. در این پژوهش به این پرسش پاسخ داده‌ایم که به‌لحاظ مضمونی، در جریان‌شناسی غزل فارسی واژۀ «شما» در جای‌گاه ردیف چه نقشی را ایفا کرده است؟ فرض ما بر این است که ذکر «شما» در جای‌گاه ردیف با ظهور مدح ممدوح/ معشوق در غزل مقارن و سبب شکل‌گیری جریانی برای ورود مضمون مدح به غزل و استفادۀ متداول از این ردیف برای غزل مدحی شاعرانِ پس از سنایی شده است. این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی انجام‌یافته است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهند؛ اگر چه مدحی‌بودن غزل با ردیف «شما» از سنایی چندان مسلم به نظر نمی‌رسد؛ اما با‌توجه به این‌که سنایی نیز در غزلیات خود از مضامین مدحی بهره برده است دور نیست که تصور کنیم شاعران قرن هشتم استفاده از ظرفیت این ضمیر را از سنایی به وام گرفته باشند.